مقدمه
سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (سپاه پاسداران)، نهادی نظامی و سیاسی است که در سال ۱۳۵۸ پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، به فرمان روح‌الله خمینی، رهبر وقت جمهوری اسلامی تأسیس شد. سپاه از یک نیروی شبه‌نظامی انقلابی به یکی از قدرتمندترین نهادهای ایران تبدیل شده است و نفوذ قابل‌توجهی در زمینه‌های نظامی، اقتصادی و سیاسی دارد. در این مقاله، به بررسی تاریخچه سپاه پاسداران، از زمان تأسیس تا نقش فعلی آن در ایران و منطقه، خواهیم پرداخت.
تأسیس و سال‌های اولیه
انقلاب اسلامی ۱۳۵۷
پیروزی انقلاب اسلامی ایران در بهمن ۱۳۵۷، رژیم پهلوی را سرنگون کرد و نظام جمهوری اسلامی بر پایه نظریه ولایت فقیه شکل گرفت. روح‌الله خمینی به‌عنوان رهبر انقلاب، ضرورت ایجاد نیرویی مستقل از ارتش را برای حفاظت از دستاوردهای انقلاب و مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی مطرح کرد.
تأسیس سپاه پاسداران
سپاه پاسداران در اردیبهشت ۱۳۵۸ با فرمان رسمی روح‌الله خمینی تأسیس شد. مأموریت اولیه این نهاد، دفاع از انقلاب، سرکوب مخالفان داخلی و گسترش ایدئولوژی جمهوری اسلامی بود. سپاه ابتدا به‌عنوان یک نیروی شبه‌نظامی متشکل از گروه‌های مختلف انقلابی فعالیت می‌کرد، اما به‌مرور ساختاری منظم و منسجم یافت.
نقش سپاه در جنگ ایران و عراق (۱۳۵۹-۱۳۶۷)
جنگ
جنگ ایران و عراق، نقطه عطفی در تاریخ سپاه بود. با حمله عراق به ایران در شهریور ۱۳۵۹، سپاه نقش حیاتی در جنگ ایفا کرد. برخلاف ارتش که از تجهیزات و آموزش بهتری برخوردار بود، سپاه بر روحیه انقلابی و تاکتیک‌های جنگ نامنظم متکی بود.
سپاه همچنین با استفاده از نیروهای داوطلب بسیج، جوانان و نیروهای مردمی را به جبهه‌ها اعزام کرد. تجربه جنگ موجب تقویت جایگاه سپاه به‌عنوان یک نیروی نظامی قدرتمند شد.
توسعه پس از جنگ و نفوذ اقتصادی
گسترش فعالیت‌های اقتصادی
پس از پایان جنگ، سپاه فعالیت‌های خود را به حوزه‌های اقتصادی گسترش داد. قرارگاه خاتم‌الانبیا به‌عنوان بازوی مهندسی و عمرانی سپاه تأسیس شد و به یکی از بزرگ‌ترین پیمانکاران پروژه‌های عمرانی در ایران تبدیل گردید.
سپاه از طریق این فعالیت‌ها کنترل بخش‌های کلیدی اقتصاد، از جمله نفت، گاز و ارتباطات را به دست گرفت و ثروت و نفوذ خود را افزایش داد.
نفوذ سیاسی
پس از جنگ، بسیاری از فرماندهان سابق سپاه وارد عرصه سیاست شدند و در پست‌های کلیدی دولتی قرار گرفتند. سپاه همچنین نقش مهمی در سرکوب ناآرامی‌های داخلی، از جمله اعتراضات جنبش سبز در سال ۱۳۸۸، ایفا کرد.
فعالیت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی
حمایت از گروه‌های نیابتی
سپاه از طریق نیروی قدس، شاخه برون‌مرزی خود، نقش مهمی در پیشبرد سیاست‌های منطقه‌ای ایران ایفا می‌کند. نیروی قدس از گروه‌هایی نظیر حزب‌الله لبنان، حماس در فلسطین، و شبه‌نظامیان شیعه در عراق و سوریه حمایت می‌کند. این گروه‌ها در مقابله با نفوذ آمریکا و اسرائیل در منطقه نقش کلیدی دارند.
حضور در سوریه و عراق
در جریان جنگ داخلی سوریه، سپاه از دولت بشار اسد حمایت کرد و نیروهای خود را برای آموزش و مشاوره نظامی اعزام کرد. همچنین، سپاه با سازماندهی شبه‌نظامیان شیعه در عراق، به مقابله با داعش پرداخت و نفوذ خود را در سیاست عراق افزایش داد.
تحریم‌ها و قرار گرفتن در فهرست سازمان‌های تروریستی
تحریم‌های بین‌المللی
فعالیت‌های سپاه در حوزه‌های نظامی و اقتصادی، موجب اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه این نهاد شده است. آمریکا، اتحادیه اروپا و دیگر کشورها، سپاه را به‌دلیل حمایت از تروریسم و توسعه برنامه موشکی ایران تحریم کرده‌اند.
قرار گرفتن در فهرست سازمان‌های تروریستی
در سال ۲۰۱۹، دولت آمریکا سپاه پاسداران را به‌عنوان یک سازمان تروریستی خارجی معرفی کرد. این اقدام، نخستین بار بود که بخش نظامی رسمی یک کشور در فهرست سازمان‌های تروریستی قرار می‌گرفت.
سرکوب داخلی و نقض حقوق بشر
سپاه پاسداران نقش عمده‌ای در سرکوب داخلی ایفا می‌کند. سازمان اطلاعات سپاه که به‌صورت مستقل از وزارت اطلاعات عمل می‌کند، وظیفه نظارت و سرکوب مخالفان سیاسی، روزنامه‌نگاران و اقلیت‌های قومی را بر عهده دارد.
نتیجه‌گیری
سپاه پاسداران از بدو تأسیس به یکی از ارکان اصلی جمهوری اسلامی ایران تبدیل شده است. این نهاد، علاوه بر نقش نظامی، در حوزه‌های سیاسی و اقتصادی نیز نفوذ قابل‌توجهی دارد و به یکی از بازیگران کلیدی در معادلات منطقه‌ای و بین‌المللی بدل شده است.
با درک تاریخچه و نقش سپاه، می‌توان به شناخت بهتری از سیاست داخلی و خارجی ایران دست یافت.
منابع
- آبراهامیان، یرواند. تاریخ ایران مدرن. نشر دانشگاه کمبریج، ۱۳۸۸.
- کوردسمن، آنتونی، و ابراهیم واگنر. درس‌های جنگ مدرن: جنگ ایران و عراق. انتشارات وستویو، ۱۳۶۹.
- الفونه، علی. ایران آشکار. انتشارات AEI، ۱۳۹۲.
- لوویت، متیو. حزب‌الله: اثر جهانی حزب‌الله لبنان. انتشارات دانشگاه جرج‌تاون، ۱۳۹۲.
- استوار، افشین. پیشگام امام. انتشارات دانشگاه آکسفورد، ۱۳۹۵.
- کاتزمن، کنت. تحریم‌های ایران. گزارش خدمات پژوهشی کنگره، ۱۴۰۲.
- دیده‌بان حقوق بشر، ایران: ماشین سرکوب، ۱۴۰۱.
- وزارت امور خارجه آمریکا، “قرار گرفتن سپاه پاسداران در فهرست سازمان‌های تروریستی”، ۱۳۹۸.
