ابتدا قرار بود نامش گارد ملی باشد. ولی در شورای انقلاب در سال 1358، نام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی برای آن پیشنهاد شد. نهادی که وظیفه اش پاسداری از انقلاب اسلامی عنوان شده و در بند اول اساسنامه آن به صراحت آمده که هدف این نهاد “نگهبانی از انقلاب اسلامی ایران و دستاوردهای‌آن و کوشش مستمر در راه تحقق آرمانهای الهی و گسترش حاکمیت قانون خدا طبق قوانین جمهوری اسلامی ایران و تقویت کامل بنیه دفاعی جمهوری‌اسلامی از طریق همکاری با سایر نیروهای مسلح و آموزش نظامی و سازماندهی نیروهای مردمی” (1) است. اساسنامه ای که با 49 ماده و 16 تبصره در 15 شهریور 1361 به تصویب مجلس شورای اسلامی و تائید شورای نگهبان رسید.
تا تشکیل وزارت اطلاعات در سال 1362، واحد اطلاعات سپاه از جمله نهادهای موازی بود که فعالیت های اطلاعاتی را در کشور به پیش می برد. پس از تشکیل وزارت اطلاعات اما این فعالیت های موازی، به رقابتی میان وزارت اطلاعات و اطلاعات سپاه و نزاع میان این دو نهاد امنیتی انجامید.(2) اختلافی که تا سالها بعد چه در دوران ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی، چه در دوران خاتمی (پیش و پس از قتل های سیاسی پائیز 1377) و تا امروز ادامه دارد.
موازی کاری امنیتی معاونت اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی پس از جنگ و در دوران دولت محمد خاتمی، پس از رخداد قتل های سیاسی پائیز 1377 و بیانیه وزارت اطلاعات شدت گرفت (3) و سرانجام این معاونت در مهر 1388 و با دستور رهبر جمهوری اسلامی، به سازمان اطلاعات سپاه ارتقا یافت.(4)
پس از قتل های سیاسی پائیز 1377 و بعدها به طور مشخص پس از سال 1388، معاونت/سازمان اطلاعات سپاه به اصلی ترین نهاد امنیتی ای تبدیل شد که به برخورد با منتقدین، مخالفین و فعالین سیاسی، مدنی و عقیدتی در ایران می پردازد. از بازداشت نیروهای ملی-مذهبی در سال 1379 و انتقال آنها به بازداشتگاه 59 سپاه واقع در پادگان عشرت آباد (ولی عصر) تا امروز، اطلاعات سپاه در برخورد با کسانی که آنها را مخل امنیت نظام می بیند، گوی سبقت را از بقیه نهادهای اطلاعاتی رسمی و موازی در کشور ربوده است به اصلی ترین بخش ناقض حقوق بشر سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بدل شده است. این در شرایطی است که سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران خود به بزرگترین نهاد نظامی امروز ایران و از موثرترین نقش آفرینان اقتصادی، امنیتی و سیاسی بدل شده است.
فرماندهی سپاه منصوب رهبر جمهوری اسلامیست که ارشدترین مقام سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در ایران محسوب می شود. براساس اصل 110 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، نصب، عزل و قبول استعفای فرماندهی کل سپاه پاسداران از جمله اختیارات “فرماندهی کل نیروهای مسلح” است. این مسئله در موارد 1، 12 و 28 اساسنامه سپاه هم تصریح شده است. همچنین بر اساس تبصره بند ط ماده 15 اساسنامه سپاه پاسداران، “محتوی و برنامه‌های آموزشی و عقیدتی سیاسی و انتشارات و تبلیغات باید به تایید مقام رهبری یا نماینده‌ای که در سپاه تعیین نموده، برسد.” طبق مواد هجدهم و بیستم همین اساسنامه هم نماینده رهبری عضو شورای عالی سپاه است و بدون حضور او جلسات شورای عالی سپاه رسمیت نخواهد یافت. همچنین نمایندگی ولی فقیه در سپاه مستقیما توسط مقام رهبری تعیین می شود و او هم بر نیروها و نهادهایی چون جانشین نماینده ولی فقیه در سپاه، نمایندگی ولی فقیه در نیروها و نهادهای زیربط، دفتر تایید شرعی ضوابط و برنامه ها، دفاتر نظارت و معاونت ها و نهادهایی چون پژوهشگاه علوم اسلامی امام صادق و مجتمع عالی محلاتی ارشدیت و نظارت دارد.
براساس چارت سازمانی سپاه، فرماندهی کل این نهاد ارشدترین مقام این مجموعه است که نیروهای چهارگانه سپاه یعنی نیروی زمینی، نیروی دریایی، نیروی هوافضا و نیروی قدس سپاه، ذیل این فرماندهی تعریف می شوند. همچنین ستاد مشترک سپاه پاسداران و جانشین فرماندهی کل سپاه نیز ذیل فرماندهی کل این نهاد تعریف شده اند. همچنین رئیس ستاد مشترک سپاه و جانشین فرماندهی کل سپاه نیز تحت نظارت فرماندهی سپاه تعریف می شوند. گرچه احکام انتصاب ایشان توسط مقام رهبری جمهوری اسلامی صادر میشود.
بر اساس همین چارت سازمانی، جانشین فرماندهی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی مقام ارشد مجموعه های زیر
- سازمان بسیج
- قرارگاه ها که شامل مواردی چون قرارگاه آموزش و تربیت تعالی، قرارگاه پیشرفت و آبادانی، قرارگاه ثارالله تهران، قرارگاه راهیان نور، قرارگاه برونسی مشهد، قرارگاه محرومیت زدایی و قرارگاه جنگ نرم (بقیه الله) می شود.
- معاونت ها که شامل این موارد می شود: اجرایی، امداد، بهداشت و درمان و آموزش پزشکی، ایمنی، بازرسی، تربیت بدنی، تربیت و آموزش عقیدتی-سیاسی، تحقیقات صنعنی، پشتیبانی و لجستیک، حفظ آثار، حقوقی، روابط عمومی و تبلیغات، سیاسی، طرح و برنامه ریزی راهبردی، عملیات، فرهنگی و اجتماعی، فناوری اطلاعات و ارتباطات، مالی، مهندسی، نیروی انسانی، هماهنگ کننده و همچنین سپاه استانها
- نهادهای اطلاعاتی و امنیتی چون: سازمان اطلاعات سپاه، حفاظت اطلاعات سپاه، سپاه ولی امر، فرماندهی پدافند سایبری و سازمان حفاظت اطلاعات
- سازمان حفاظت اطلاعات هم شامل دو نهاد سپاه حفاظت انصارالمهدی (حفاظت فیزیکی) و سپاه حفاظت هواپیمایی می شود.
- مراکز علمی و آموزشی: دانشگاه بقیه الله، دانشگاه افسری و پاسداری امام حسین، دانشگاه جامع امام حسین
- نهادهای فرهنگی و اجتماعی: خبرگزاری تسنیم، دفتر سیاسی، روزنامه جوان، هیات عالی اندیشه ورزی
- نهادهای اقتصادی: بنیاد تعاون سپاه، قرارگاه خاتم الانبیاء
است و فرماندهی کل از طریق جانشین خود بر اساس ساختار سازمانی بر ایشان ارشدیت دارد
همچنین و همانطور که در بالا گفته شد، در حوزه رسانه مجموعه هایی چون خبرگزاری فارس، خبرگزاری تسنیم، روزنامه جوان، خبرگزاری خبر دانشجو و خبرگزاری نسیم به سپاه وابسته هستند. همچنین در حوزه سینمایی نیز “سازمان فرهنگی هنری اوج” وابسته به سپاه و از قدرتمندترین نهادهای سینمایی امروز ایران است.
ارجاعات:
- اساسنامه سپاه پاسداران – مرکز پژوهشهای مجلس شورای اسلامی
- انتشار فیلم وزارت اطلاعات ایران؛ پرده‌برداری از نزاع با سپاه – امید منتظری – بی بی سی فارسی – 11 آذر 1399
- در وزارت اطلاعات ایران چه می‌گذرد؟ – امید منتظری – بی بی سی فارسی – 3 بهمن 1397
- اختلاف اطلاعات سپاه و وزارت اطلاعات تا کجا پیش می‌رود؟ – حسین باستانی – بی بی سی فارسی – 22 مهر 1396
